Osoby

KRÓLIKOWSKI Jan Walery (14 kwietnia 1820 Warszawa¹ – 11 września 1886 Warszawa),

aktor, reżyser.

Był synem Józefa Królikowskiego, autora Prozodii polskiej, i Karoliny z Jantów, bratem Karo­la Królikowskiego, mężem Cecylii Królikowskiej. Początkowo uczył się w Poz­naniu, gdzie jego ojciec został nauczycielem gimnazjal­nym. Od 1829 mieszkał z rodzicami w Warszawie. Tu chodził do szkoły wojskowej na Lesznie, ale w 1832 musiał przerwać naukę, ukończywszy zaledwie cztery klasy. Pozostawiony samemu sobie (jego rodzice rozeszli się, ojciec wyjechał na wieś), zarabiał jako kopista w kan­celariach adwokackich. W 1835 wstąpił do Szkoły Dramatycznej, gdzie był uczniem Bonawentury Kudlicza. Jesienią na­stępnego roku zaangażował się do zespołu prowincjo­nalnego M. Majewskiej, która z kolei przyłączyła się ze swoimi aktorami do zespołu Kajetana Nowińskiego. Jako aktor tego zespołu debiutował 4 listopada 1836 w Lubli­nie w roli Karola (Wszystkowiedz). Wiosną 1837 za­angażował się do zespołu Tomasza A. Chełchowskiego i wy­stępował z nim w wielu miastach Królestwa, m.in. w Lublinie, Płocku i Kaliszu, w grudniu 1840 osiedlił się z nim w Krakowie. Odtąd występował w teatrze krakowskim, najpierw pod dyrekcją Chełchowskiego, następnie Hilarego Meciszewskiego (1843–45), na koniec Józefa Mączyńskiego. 20 maja 1843 ożenił się w Krakowie z aktorką Cecylią Zocher. Latem wyjeżdżał z zespołem krakowskim na występy gościnne do Kalisza (1841–43) i Poznania (1842, 1844–45).

17 lutego 1846 przybył do Warszawy i 6 maja 1846 debiutował na scenie Teatru Rozmaitości jako Grandet (Córka skąpca). Przychylnie przyjęty, został zaangażowany i odtąd już do końca życia występował na scenach teatrów warszawskich (później Warszwskich Teatrów Rządowcyh). W 1847–48 należał do Rady Repertu­arowej. W 1848–52 wykładał w Szkole Dramatycznej. Ponadto udzielał prywatnych lekcji wymowy i gry aktorskiej (także w późniejszych latach). Do jego uczniów należeli m.in. Antonina Hoffmann i Józef Kotar­biński. Ze Szkoły ustąpił, obejmując funkcję reżysera, którą sprawował trzykrotnie: 1851–58, 1860–62 i 1872. (We wszystkich wypadkach ustępował z tego stanowiska na własną prośbę). W 1848–58 przełożył kilka sztuk wystawionych w Teatrze Rozmaitości. Na występy gościnne wyjeżdżał do Lwowa (1864, 1866, 1870, 1871), Krako­wa (1864, 1870, 1879), Poznania (1872) i Lublina (1875). Często występował również w tym czasie jako recytator.

Na scenie Teatru Wielkiego uroczyście obcho­dzono jego jubileusze: trzydziestolecia (27 czerwca 1866) i trzydziestopięciolecia pracy scenicznej (22 kwietnia 1873). Wkrót­ce po drugim jubileuszu zachorował na płuca. W czerwcu wyjechał do Karlsbadu, występy wznowił dopiero w grudniu 1873. Otrzymał wówczas emery­turę, występował jednak nadal na podstawie umowy, która gwarantowała mu odpowiednią liczbę przed­stawień. Stan zdrowia Królikowskiego pogarszał się jednak nieu­stannie, oprócz płuc choroba atakowała także nerki i serce. Przedstawienia coraz częściej odwoływano i w maju 1879 dyrekcja odstąpiła od umowy. Musiała ją jednak odnowić pod naciskiem prasy. 14 listopada 1879, po półrocznej przerwie, Królikowski wrócił na scenę. W 1882 był na występach gościnnych we Lwowie. Jubileusz czterdziestopięciolecia pracy obchodził 29 grudnia 1883 na scenie Teatru Wielkiego. Ostatnią jego rolą był Walery (Barkarola).

Był powszechnie zaliczany do najpracowitszych aktorów polskich. W gruncie rzeczy samouk, impo­nował kolegom oczytaniem, wiedzą zawodową, zna­jomością języków obcych. W Szkole Dramatycznej sceptycz­nie oceniano jego możliwości: był niski, miał małe oczy, krótki wzrok, głos słaby i wedle własnego określe­nia „trochę piskliwy”. Nawet rysy wydawały się zbyt ostre. Mimo to w dość krótkim czasie został wybitnym aktorem. Wzmocnił głos, wyrobił sobie znakomitą dykcję, mimikę i gest. W Krakowie grywał już wiele pierwszoplanowych ról w bardzo różnorodnym re­pertuarze, wybijając się w rolach amantów i „trzpiotów”, ale jednocześnie i „czarnych charakterów”. Wy­stępował w komediach Aleksandra Fredry (sześć ról), drama­tach Friedricha Schillera (trzy role), Alexandre’a Dumas (sześć ról) i Victora Hugo (sześć ról). Do szybkiego rozwoju jego rze­miosła aktorskiego przyczyniły się wskazówki dyrektora Tomasza A. Chełchowskiego, a później także Teresy Palczewskiej. Rozległe horyzonty i umiejętność analizy zawdzięczał w dużej mierze Hilaremu Meciszewskiemu.

W późniejszych latach, jak sam twierdził, nauczył się jeszcze wiele od Leontyny Halpertowej, choć nie ulega wątpliwości, że przy­jechał do Warszawy jako aktor zupełnie uformowa­ny. Od pierwszych występów uderzała nader przej­rzysta kompozycja jego ról przy wyjątkowej precyzji scen, które uwydatniały główny zamysł. Ekspresywność takich fragmentów była przedmiotem szczególnej troski Króllikowskiego, toteż z wielkim nakładem pomysłowości i pracy potrafił kształtować w nich jeden jedyny gest, jego zdaniem decydujący dla całości; „lgnął religijnie do szczegółów” wedle określenia Henryka Lewestama. Marceli Motty widział, jak w takich wypadkach nieznużenie praco­wał, „ucząc się swych ról przed zwierciadłem”. W prze­ciwieństwie do aktorów warszawskich, pozostających jeszcze pod wpływem klasycyzmu, zadziwiał rozmaitością póz, gestów, intonacji, przejmowanych raczej z życia niż z podręczników. Jednocześnie wystrzegał się jaskrawości, czym także odróżniał się od miejsco­wej tradycji, szczególnie w melodramatach. Stąd obok podziwu wywołał w Warszawie zaskoczenie. „Gra artysty była świetna, oryginalna i nowa dla nas od początku do końca” – stwierdziła Gazeta War­szawska” po jego pierwszym występie. „Stara szkoła – wyjaśnił później Wincenty Rapacki – nie mogła pojąć, jak może aktor tak mało zużywać rąk i nóg, a tak wiele dokazać wymową i oczami”.

Grał jeszcze wtedy dość długo komediowych amantów, największe wrażenie sprawiał jednak w melodramatach, w takich rolach, jak Jan Mauprat (Mauprat), Narcyz Rameau (Narcyz Rameau), później Hans (Hans Mathis). Zdaniem Władysława Bogusławskiego najdoskonalsza była w tym re­pertuarze jego rola Rodina (Żyd wieczny tułacz), postaci ujawniającej „myśl zatrutą u źródła, zwiniętą w sploty jadowitej gadziny”. Grał także nadal w sztu­kach Alexandre’a Dumas i Victora Hugo, odnosząc wielki sukces w roli Króla (Burgrafowie, 22 września 1860). Gdy cenzura skreśliła z tej roli słowa cieszące się największym uznaniem, Królikowski zastąpił je niemą grą, potrząsając kajdanami, co wywołało entuzjazm publiczności. W 1866 wystąpił jako Shylock (Kupiec wenecki), a w 1871 w tytułowej roli Hamleta. Zniechęcił się jednak chłodnym przyjęciem tych ról, zwłaszcza Hamleta, i więcej w utworach Szekspira nie występował.

W dra­matach Friedricha Schillera grał w Warszawie trzy role, z których Franciszek Moor (Zbójcy) był uważany za jego najwyższe osiągnięcie aktorskie. Królikowski grał go już w 1845 w Krakowie, a w Warszawie wrócił do niego po obejrzeniu kreacji Bgumiła Dawisona (1865). W 1866 wy­stąpił w V akcie z okazji swego jubileuszu, a od 15 października 1868 grał całość, w Warszawie i na gościnnych wystę­pach w innych miastach. Szczególne zachwyty wywo­ływał w tej roli V akt. „Opowiadanie sądu ostatecznego jest przerażające, jest w nim coś z Michała Anioła” – napisał Stanisław Tarnowski, który sądził, że w tych scenach niebywała intensywność gry „nabawić może widzów gorączki” (Przegląd Polski 1870). Wielokrotnie podkreślano, że w roli Franciszka świetna dekla­macja „nadaje w ustach artysty polskiej mowie nadzwy­czajny urok” (Stanisław Tarnowski); „piękniej od niego nikt z pewnością nie mówi – stwierdził po obejrzeniu tej roli Antoni Zaleski – i w niczyich ustach język nasz piękniejszym się nie wydaje” („Czas” 1879, nr 99). W wielu recenzjach komentowano poszczególne frag­menty, jak np. wzniesienie palca zakrzywionego na kształt szponu, towarzyszące słowom „Ja nie chcę, żeby tam coś było0. Władysław Bogusławski nazwał ten gest arcydziełem „zdumiewającej głębokości”.

Gorzej przy­jęto Filipa II (Don Carlos, 1874), natomiast entuzjasty­cznych ocen doczekał się również Miller (Intryga i mi­łość, 1875). Ostatnią rolą Królikowskiego z wielkiego repertuaru był Mefisto (Faust, 1880). Jednocześnie Królikowski występował w rolach zaliczanych do typu konwersacyjnego, we francuskich komediach z czasów II cesarstwa, w pol­skich sztukach Józefa Korzeniowskiego, Józefa Ignacego Kraszewskiego, Edwarda Lubowskiego, Józefa Narzymskiego, Aleksandra Świętochowskie­go, w tych również ceniony z racji swej pomysłowej gry przechodzącej „od tonów głębokiej refleksji do ironicznych kontrastów, szeptów, napomknień i do-myślników ilustrowanych sarkastycznym uśmiechem” (Józef Kotarbiński). Młodsi koledzy zaliczali jego grę do „romantyki wczorajszej” (Józef Kotarbiński); uważali ją za „ostatni wyraz tej wspaniałej doby, która nazywa się w li­teraturze dobą romantyczną” (Wincenty Rapacki). Także historycy teatru dopatrują się rysów romantycznych w jego osobowości i jego grze.

Niewątpliwie taki charakter miał jego stosunek do sztuki. Królikowski twierdził, że aktor powinien dać postaci dramatycznej „cząstkę samego siebie”, a wedle zgodnej opinii kolegów wręcz spalał się w swej grze. (Niektórzy sądzili, że niebywałe za­angażowanie emocjonalne, szczególnie w rolach dramatycznych, przyczyniło się do jego przedwczesnej śmierci). Ro­mantyczne było jego upodobanie do postaci demo­nicznych, budzących grozę, a także kult oryginalności (którą stawiał ponad prawdopodobieństwem) znajdu­jący wyraz w zasadzie „grać czarne przez podkreśle­nie białego”. Wynikiem tej zasady były interpretacje zaskakujące krytykę, np. w Mazepie, w roli Wojewody, „nieomal budzącego współczucie”. Wreszcie romanty­czny rodowód miała wyjątkowa ekspresyjność jego gry. Do legendy teatralnej przeszły jego „hipnotyczne” spojrzenia, pauzy trwające po kilka minut, ostre kontrasty, np. zdławionego szeptu, po którym następo­wał nagły krzyk, słynne sceny nieme imponujące „bajeczną ruchliwością mimiki”. („Śledziliśmy przez lornetkę jej ciekawe przemiany i drgnienia” – wspo­mina Kotarbiński). Należy jednak podkreślić, że przy całym zaangażowaniu osobistym grę Królikowskiego cechowa­ła wielka dyscyplina. Nikt nie zauważył improwizacji w jego sztuce. „Opracowanie roli było tak dokładne, nawet drobiazgowe, że nigdy Królikowski nie zmieniał ani jednego gestu, pauzy, nie zboczył od raz wykreślonej linii gestu” (Józef Kotarbiński). Dzięki swej pracowitości i wysokim wyobrażeniom o godności aktora „wpłynął niesłychanie na młodzież, podniósł i uszlachetnił smak artystyczny naszego pokolenia” – stwierdził Józef Kotarbiński; w życiu prywatnym powściągliwy, „nie zginał się przed możny­mi w epoce, gdy grasował serwilizm w stosunkach za­kulisowych”. Jego pogrzeb stał się manifestacją, uczestniczyło w nim ok. 25 000 osób. W 1889 wznie­siono na jego grobie pomnik ufundowany ze składek społeczeństwa.

Pod koniec życia napisał obszerne pamiętniki, które się jednak nie zachowały. Niektóre przeżycia zawarł w autobiograficznej noweli drukowa­nej w jednodniówce „Ziarno” Warszawa 1880. Znane są również jego artykuły o aktorstwie i aktorach, m.in. o Bogumile Dawisonie („Kłosy”, 1865 nr 25).

Bibliografia

Bogusławski: Aktorzy; Bogusławski: Siły i środki; Dąb­rowski: Teatr w Lublinie (il.); K. Estreicher: Jan Królikowski, Kraków 1886; Estreicher: Teatra; W. Filler: Jan Królikowski, Warszawa 1958 (il. i bibl.); Got: Repertuar 1781–1843; Got: Teatr Meciszewskiego; Grzymała: Świat aktorski; Kotarbiń­ski: Aktorzy i aktorki s. 41–59; Krzesiński: Koleje życia s. 290–315 (il.); Peplowski: Teatr we Lwowie I; PSB XV (Z. Jabłoń­ski); Prace o literaturze i teatrze ofiarowane Z. Szweykowskiemu, Wrocław 1966 (J. Got); Rapacki: Sto lat (il.); Rulikowski: Teatr warsz.; Afisz teatr. 1966 nr 20; EMTA 1883 nr 11 (il.), 12, 1886 nr 155, 158; Kłosy 1866 nr 40 (il.), 1873 nr 409, 1875 nr 525, 1886 nr 1110; Kur. warsz. 1873 nr 86, 1883 nr 342a, 1886nr 251b, 252 (W. Bogusławski), 253; Pam. teatr. 1962 nr 1 (J. Got); Tyg. powsz. 1883 nr 52 (K. Kaszewski).

Ikonografia

L. Biedroński: K. jako Garrick (Doktor Robin), olej, ok. 1884 – MNWarszawa; B. Syrewicz: K., marmur, 1890 – grobowiec na Cmentarzu Powązkowskim, Warszawa; S.R. Le­wandowski: K. jako Garrick (Doktor Robin), rzeźba, repr. Tyg. ilustr. 1891 nr 70; C. Słupski: K. jako Diogenes (Kobiety z kamienia), rys., 1885 – MTWarszawa; W. Gerson: K. jako Nowowiejski (Przed ślubem), rys., repr. Tyg. ilustr. 1893 nr 174; J. Simmler (zakład lit. J. Melchera, Monachium): Portret, lit., 1853 – MNWarszawa; F. Tegazzo, A. Regulski: Portret i ta­bleau (12 ról), drzew., repr. Kłosy 1866 nr 65; K. Miller, M. Fajans: Portret, lit., Mucha 1875 nr 6; Kossowicz (zakład lit. A. Dzwonkowskiego): Portret, lit. – MNKraków; J. Leś­niewski, F. Kasprzykiewicz: Portret, lit., 1886 – MTWarsza­wa; I. Łopieński: Portret, akwaforta – MNKraków; Fot. pryw. i w rolach – Aren. m. Krakowa i woj. krak., IS PAN, MHKraków, Muzeum im. Mickiewicza Warszawa, MTWar­szawa.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN, Warszawa 1973.
Zachowano knwencję bibliograficzną i część skrótów stosowanych w źródłowej publikacji.

Przypisy

1. W oryginale SBTP błędna data urodzenia (4 IV 1820) uzupełniona zastrzeżeniem: „Niektóre opraco­wania podają dzień 11 IV 1820 jako datę jego urodzin; jest to być może data chrztu”. Poprawnę datę wprowadzamy na podstawie zapisu w Aktach stanu cywilnego gminy warszawskiej IV cyrkułu (Archiwum Państwowe w Warszawie, sygn. 72/186/0/-/33, nr 155). Zwrócenie uwagi na ten dokument zawdzięczamy Małgorzacie Królikowskiej-Sołtan, potomkini aktora.↩︎